لە 19\11\2009 ئەم وتارەم بەناو نيشانى "مللەت و پەرلەمان و كابينا شەشێ دناڤبەرا ئەركێن روژانە و خەونێن ماموستايەكێ زانکۆيێ دا" لە روَژنامەى "ئةڤرو" دا بڵاوم كردبۆ وە."ماناى كەمتر لە مانگێك دواى له دايكبوونى كابينەى شەشەمى حوكمەتى هەرێمى كوردستان کە لەناو هەل و مەرجێكى تايبەتدا بو!
بەم ووتارە هەوڵم داوە رێنمايى لايەنە پەيونديدارەكان بكەم بۆ:
پێويستى "تەكنوكراتيەت" نەك تەنها بۆ وەزيرەكان بەڵكو بۆ ئەندامانى پەرلەمانيش, و هەروەها پێويستى بە ميكانزمێك بۆ بەشداركردنى گەل لەدروستكردنى بريارى خزمەت گوزارى دا, ديسان جەخت كردن لەسەر خزمەتگوزارى جۆرى (كواليتى) و چەند خالَێكى تر دەربارەى حوكمرانى
.سەردەمانە كە زۆر گرنگن
.سەردەمانە كە زۆر گرنگن
گه‌له‌ك جار ئه‌م دبیستین كو دامه‌زراندنا كابینه‌كا نوى دژیا هه‌ر كومه‌لگه‌هه‌كێ قوناغه‌كا دیه و یا ته‌مام كه‌ره بو پروسا بێشڤه‌برنا رامیارى و ئیدارى دژیا وێ كومه‌لگه‌هێدا. و هه‌ر چه‌نده ئه‌ڤ بوچونه گه‌له‌ك جارا یا راسته و پێتڤیه, نه‌خاسمه لسه‌ر ئاستێ رامیارى ڤه كو خه‌باتا دیروكى و زنجیره گه‌له‌ك جار دبیته ئه‌گه‌رێ بده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌ى, لێ به‌لكى دبوارێ رێڤه‌برنێدا پێتڤیه ئه‌م دووباره هزرێ لێ بكین وببَێژین كو ژبلى ئه‌گه‌ر هنده‌ك پروژێن ده‌م درێژ یێن كو ده‌مێ پێتڤى بو بجهئیناندنا ڤان جوره پروژان درێژتره ژ ژیێ ئیك كابینه, دبێژین نه‌هه‌مى جاران هه‌مان پیڤه‌ر دگه‌ل ئه‌ڤ كارێ دوێ یێ حوكومه‌ته‌انَ دئێنه‌بكارئینان, ئه‌وژى كارێ ریڤه‌برنێَ یه یان وه‌كو بزمانێ زانستَێن رێڤه‌برنێ دبێژنێ "خوشكرنا ژیانا مله‌تى" و اته ئیدارا كاروبارێن خزمه‌ت گوزاریێو گه‌شه‌پێدانێ.
دڤێ چه‌ندێ دا ئه‌ز دبێژم كو رامانا ڤێ بوچونێ ئه‌و نینه مله‌ت ببته وه‌ك مشكێن تاقیگه‌ها كو هه‌ر كابینه‌ك یان وه‌زاه‌تكا نوى فه‌لسه‌فه‌كا خزمه‌ت گوزاریێ یا نوى و كومه‌له‌كا رێنما و میكانزمێن نوى بهاڤێته لسه‌ر پشتا دام و ده‌زگه‌هێن خو ژلایه‌كێڤه و لسه‌ر هاوه‌لاتیژى ژلایه‌كدیڤه كو ره‌نگه هه‌ردو لا دئاماده نه‌بن بو مامه‌له‌كرنا گونجاى دگه‌ل نیوكرنێ بێ په‌یداكرنا ژێرزه‌مینێن هزرى و ته‌كنیكى یێن پَێتڤى. لى, دگه‌ل هندێ دیسان پێتڤیه ئه‌ز بێژم كو گوهرینێن چه‌وانى (نه‌وعى) پێتڤینه دڤێ قوناغێ لێ كى و چه‌وا و كه‌نگى پروگرامێن رێڤه‌برنا گه‌شه‌پێدانێ دێنه كرن؟
دمێ ئه‌م ئیشاره‌تێ دده‌ین ب بگوهرینێن چه‌وانى و پتر ژ گهورینێن ژماره‌یى, مه‌به‌ست ئه‌و نینه كو مه نه‌ڤێت خه‌لكێ گونده‌كێ بێ سه‌نته‌ره‌كێ ساخله‌میێ بن یان ژماره‌كێ خه‌لكێ مه بێ قوتابخانه‌بن, لێ مه‌به‌ستا مه ئه‌وه كا دێ ج بروگرام ئێنه دانانێ بو نمونه بو پێشڤه‌برنا كارىّ خه‌سته‌خانا یان وێ سه‌نته‌رێ كو بكارت براستى خزمه‌ته‌كا نایاب و لدیوف پیڤه‌رێن مودێرن پێشكه‌شى هاولاتى بكه‌ت چ ژلاى فه‌نى ڤه واته ساخله‌میێ چ و ه‌ك ره‌فتار و بایه‌غ پێ دان ب هاولاتى ده‌مى دبیته نه‌ساخ و دكه‌ڤیته دبه‌رپرسیاره‌تیا ڤێ ده‌زگه‌هى یان وى َ!
یان ئایه دێ چ پروگرام ئێنه دانانێ دا ژیا ناڤه‌نجىیا تاكه كه‌سێ مه شینا شێست سال بیت, ببته شیٍست وپێنج ل 10سالێن بهێن؟.
یان شینا ژمارێن ده‌رچوێن زانكو و په‌یمانگه‌هێن مه پتر لێ بێن به‌لكى موكم تر لێ بن كو شینا ئه‌م پترترین قوتابیا وه‌رگرین و نه‌چار ژمارا كولیژا زێده‌كن , به‌لكى بشێن جورێ ده‌رچوێن خو چێتر لێ بكه‌ین نه ته‌نها ژلایێ زانستى ڤه به‌لكى وه‌ك ره‌فتارا كه‌سوكى و ره‌فتارا پروفیسیونال (یا كارى) چونكى مه دڤێ قوناعێ دا دڤێت ئه‌و دختور نه به‌س دختوره‌ك بیت ل وێ سه‌نترێ كو كه‌یفا مه دێت و هه‌ستا مه یا نه‌ته‌وه‌یى پێ به‌رز دبیت ده‌مێ ئه‌م به‌رهه‌مێ زانكوێن خو دبینین, به‌لكى مه دڤێت ئه‌و تاكه كه‌سه بیت بزانیت دێ چه‌وا به‌شداربیت دپروسا پێشڤه‌برنا ئاستى ساخله‌میێ بگشتى!
هه‌ر وه‌سا مه خودان كار یان ئابورزان دڤێن ژكولیژێن كارگێریێ و ئابوریێ نه كارمه‌دنێن ساڤا ل ده‌زگه‌هێن فه‌رمى ل هیڤیا موچه‌ێ بن سه‌رێ هه‌یڤى.َ یان ئه‌و ده‌رچوێن كولیژێن دى ئه‌وێن دبنه ماموستا كا نه دێ چه‌ند ئاستێ زانیاریا هشك ل ده‌ف قوتابیێ مه به‌رز كه‌ن به‌لكى دێ چه‌وا شیان هه‌بن دا خودان رول بن د پروسا په‌یداكرنا گه‌نجه‌كێ كوردستانى یێ براستى زانا بیت و خودان كه‌سایه‌تیكا كاریگه‌ر و به‌رهه‌م دار بیت. یان ڤه‌كولینێن دێنه كرنێ ل زانكو و په‌یمانگه‌ها بمه‌ره‌ما هندێ كو لدوماهیێ كومه‌ل درێیا ده‌زگه‌هین جودا جودا مفایێ لێ وه‌رگرن به‌لێ بشه‌رته‌كێ كو مفایێ وان ڤه‌كولینا بێنه پیڤاندن و دیاركرن, نه ته‌نها ڤه‌كولین بو به‌رزكرنا پله‌ێین زانستیا ماموستایان بیت!
براستى برسیارێن ئه‌ڤ جوره پێتڤیه بێنه ئازراندنێ دڤێ قوناغێدا و دهه‌مى بوارێن دى یێن كاریگه‌رلسه‌ر ژیانا تاكه كه‌سى و كومه‌لگه‌كا مه بگشتى چ بوارێ چاندنێ بیت یان ئاڤادانكرنێ یان كه‌هره‌ب یان هه‌تا چاند و ئه‌دب بیت چونكى دیسان دبێژم كو گرنگیا رێڤه‌برنێ و پلاندانانێ یان گه‌شه‌پێدانێ نه به‌س مه‌زاختنا پارێن مله‌تىنه(بودجه) بو ناوچه‌كێ, به‌لكى مفا وه‌رگرتنه ژ بودجێ و هه‌بونا دیده‌كا روهنه ژلایێ به‌رپرسا وخه‌لكێ پێگڤه كا دێ ئه‌ڤ پارێن هه مه به‌ره‌ف كێرێ بن؟
ددیتنا من دا حوكمه‌ت و بابه‌تا كاروبارێن خزمه‌ت گوزاریێ و چه‌وا خه‌لك چاڤ ل رێیه‌َ دێ چه‌وا ره‌فتارێ دگه‌ل بودجێ كت و ئایه دێ چ جورێن پروژا ده‌ست نیشان كت و چه‌وا دێ جێ به جێ و ئایه كونترولكرنا گه‌نده‌لیا ئیدارى دێ چه‌وا بیت, بابه‌ته‌كا گه‌له‌ك گرنگه و نه‌وه‌ك هنده‌ك تێدگه‌هیت كو خوشكرنا ژیانا مله‌تى واته رَیڤه‌برنا كارێ گه‌شه‌پێدانێ ته‌نها كارێ ئێك لایه ئه‌وژى یا حكومه‌تێ یه بتنێ چونكى رولێ هاوه‌لاتى روله‌كێَ "وه‌رگره" و نه یێ "دانه‌ره" دناڤ ڤێ په‌یوندیا هه‌ڤ پشك یا هه‌ردوو لایه‌نا.
گومان تێدا نینه هاتنا قه‌بارێن نوى دمه‌یدانا رامیاریى دا دێ كارتێكرنا خو هه‌بیت نه ته‌نها لسه‌ر گه‌رم و گوریا ئه‌ركێ جاڤدێریێ وه‌ك ئه‌ركه‌كێ به‌رلمانێ, لێ لسه‌ردارشتنا نه‌خش و پلان دانانێ ژى.ً له‌وما دڤێ چه‌ندێ دا یا فه‌ره ئه‌م بێژین كو پێتڤیه ئاستێ ته‌كنو كراتى یێ ئه‌ندامێن به‌رله‌مانێ وئه‌زمون و شیانێن وان د بوارێن رێڤه‌برنا حوكمه‌تێ كێم تر نه‌بیت ژ وه‌زیر و به‌رپرسێن دى یێن ریڤه‌برنێ و نه ته‌نها مه‌له‌ڤان بن د بوارێ یاسایێڤه یان هێزا خو ژ بوچونا رامیاریێ وه‌رگرن. ئه‌ڤ چه‌نده براستى دبیته ئه‌گه‌رێ ده‌وله‌مه‌ندكرنا گه‌نگشێن گه‌شه‌پبَدانێ و پروژبَن گرێداى كو هه‌ر ئێك ژ وه‌زارتێن كابینا حكومه‌تێ نیونه‌راتیێ دكه‌ت ودێ وه‌كت كو كارێ حكومه‌تێ موكوم تر بیت چونكى گه‌نكه‌شه‌كرنا به‌رله‌مانتارن چ دگه‌ل خو, چ ده‌مێ بانگه‌شه‌كرنا وه‌زیره‌كێ دكه‌ن دبیته ئه‌گه‌رێ بریاره‌كا كوك كو بزمانێ یاسا ناسا دبێژنێ "یاسا" لى بزمانێ رێڤه‌برنێ دبێژنێ "بریار "و یا خویایه دناڤ ئه‌وێن په‌ره‌پێدانێ ددنه بوارێ رێڤه‌برنێ گوتنا دبێژیت "بریارا باش لسه‌ر زانیارین باش رادوه‌ستیت" .هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ چه‌نده بیرامن ل گه‌نگه‌شه‌پێدانێن سیناتورێن ئه‌مریكا دده‌ت كو براستى ب تێر و ته‌سه‌لیه‌كا زێده زانیاریانه و شه‌هرازییێ دانوستاندنێ دكه‌ن و ژ هه‌مى لایه‌نا ڤه چ ساخله‌مى چ ئابورى یان چ جڤاكى بیت دمێ دڤان روژان موژیلى چاكسازیا سیسته‌مێ ته‌ندورستیێ بون ل ولایه‌تێن ئیكگرتو.
به‌لێ. یا دروست نینه هه‌كه‌ر مه به‌راورده‌كا ساده گێراند دناڤ به‌را ئاستێ پێشڤه‌چونا پروسا رامیارى و هه‌لبژارتنێن مه دگه‌ل وان كومه‌لگه‌هێن خودان ئه‌زمونه‌كا كه‌ڤنتر د دامه‌زراندنا دیموكراسیتێ و ده‌زگه‌هێن پێتڤى ,به‌لێ دیسان ژلایه‌ك دیڤه یا دروست نینه ئه‌م ژبیرا خو ببین كو مله‌تێ مه و نه‌خاسمه توخمێ ناڤه‌نجى (التبقه الوستى) كو ئه‌و به‌شه یێ پترترین مروڤێن ته‌كنوكرات و خودان ئه‌زمون و شیانێن ئیدارىو فه‌نى و زانستى ئه‌ڤرو بخوڤه دگریت, دبێژم مه‌رج نینیه كێمتر بزانن چ ژ وه‌زیر و به‌رپرسێن سه‌ره‌كى د دام و ده‌زگه‌هێن به‌ر برس ژ رێڤه‌برنا كاروبارێن خه‌لكێ یان ژ ئه‌ندامێن په‌رله‌مانێ یان هه‌ر جڤاكێن دى یێن نیونه‌رایه‌تیا خه‌لكێ دكه‌ن دگه‌ل رێزگرتنا من بو رولێ هه‌مى لایا!
گه‌له‌ك باشه ده‌مێ به‌رله‌مانتار چاڤپێكه‌فتنێ دكت چ دگه‌ل هاولاتیا راسته‌وخو چ دگه‌ل راگه‌هاندنێ. لى, دبیت هنده‌ك میكانزمێن دى هه‌بن دا پتر مفا بێته ورگرتنێ ژ په‌یوندیێ دگه‌ل مله‌تى چونكى مه‌ره‌م ژ په‌یوندیكرنێ به‌رفرهتره ژ ته‌نها چه‌سپاندنا هنده‌ك تێگه‌هێن ساده ێن دیموكراسیه‌تێ ئه‌وێن دبێن كو مه‌رما دیموكراسیه‌تێ ئه‌وه خه‌لك ده‌نگێ خو بگه‌هینیت. به‌لكى ئه‌م ل ڤیرێ دبێژین كو دیموكرسیه‌تا ب مفا ئه‌وه یا خه‌لك ژ دل به‌شداربن دچێكرنا ئایندا خو و هاریكاریا په‌رله‌مانتاران بكن دخركرنا زانیارین ژماره‌یى یێن هویر و راست و جهێ باوریێ كو ببنه ژێرزه‌مینه‌كا باش بو پێشكه‌كرنا ئاریشه و داخوازین وان بجوره‌كێ زانستى و توكمه بو كابینا حكومه‌تێ. ژلایه‌كدیڤه یا فه‌ره ئه‌م به‌رجاڤ وه‌رگرین كو رێژه‌كا نه خوینده‌وار یان ژنێن مالا یان بچویك هه‌نه دكومه‌لگه‌ها مه كو ره‌نگه گه‌له‌ك بوچونێن به‌ركه‌فتى هه‌بن. ئه‌ڤ مروڤێن هه نابیت بێ به‌ش بن دبه‌شدار بونێ دچێكرنا بریاراین روژانه د ژیانا خو دا. پێتڤیه چ حكومه‌ت چ ئه‌ندامَێنَ په‌رله‌مانێ دیار بكه‌ن كا چ جوره بروگرام دارشتینه دا خو بگه‌هینین ڤان مروڤان و كا دێ چه‌وا دان و ستاندنێ دگه‌ل وان كن دا بشێن وان به‌شدار بكه‌ن دپروسا گه‌شه‌پێدانێ و لدیوف گوتنا بناڤ و ده‌نگ یا كو رێڤه‌برنێ و دیموكراسیه‌تێ بێگڤه گرێدت ئه‌وژى " گه‌شه‌پێدانێ (دگه‌ل) مله‌تى بكین, نه (بو) مله‌تى"!چونكى هه‌تا مله‌ت به‌شدارنه‌بیت چ ب پاره واته تاكس یان ب رولێ هه‌ڤبشك, ئه‌و مله‌ت نه خو بخودانێ ده‌ست كه‌فتان دبینیت و نه دپارێزیت.
ژ ئاله‌ك دیڤه پێتڤیه چڤاكا مه‌دنى وه‌ك سه‌ندیكا یێن دختورا یان ماموستا یان ندازیارا بو نمونه یان یانا و كومه‌لێن ره‌وشه‌نبیریێ كو باشترین جهن بو خركرنا ئاستێ ناڤه‌نجیه د جڤاكێ دا رولێ خو یێ كلاسیكى بگهورن ئه‌وێ گرێداى بهه‌وایێن ره‌وشه‌نبیریا "به‌ر لێڤێن ئاڤێ" یان به‌ره‌نگاریا به‌ر ته‌نگ ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌ندامێن خو. براستى ئه‌ڤ جهێنهه یێن كو ئه‌ز ناڤێ "كانیێن شیانا" لى داتنم دشێن رولێ "به‌رله‌مانانێن بجویك و تایبه‌تمه‌ند" ببینیت, َ چونكى وه‌كى مه گوتى دكارن وه‌سا خو پێش كه‌شى حكومه‌تێ بكن كو جهێن زانێنى َنه و دكارن به‌رسڤێن كه‌له‌گ كویر بو پرسیارێن مه‌زن د بوارێ خو دا بدنه حكومه‌تێ و به‌رله‌مانتاران و بڤى ره‌نگى دبنه پال پشت بو حكومه‌تێ و خه‌لكێ پێگڤه‌َ و هوسا دێَ خه‌ونێن مه‌له‌تى و خه‌ونێن وى ماموستایێ زانكویێ ژى بجه ئێن!
د.هێژا سندی
